(Referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej zorganizowanej przez Wyższą Szkołę Policji w Szczytnie, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II oraz Departament Analiz i Nadzoru MSWiA nt. Współdziałanie organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w zakresie zapobiegania i zwalczania wykroczeń, Szczytno 2 grudnia 2010 r.)
Policja – jak też i inne organy prowadzące postępowania przygotowawcze (czynności wyjaśniające) w sprawach o wykroczenia – zobowiązane są do stosowania zasad procesowych rządzących tym postępowaniem, a w szczególności zasady obiektywizmu, logicznie powiązanej z zasadą prawdy materialnej. Zasada ta nakazuje organom prowadzącym postępowanie badać oraz uwzględniać wszystkie okoliczności zdarzenia, kierować się bezstronnością wobec stron oraz innych uczestników postępowania. Jest to wyraz postulatu ustawowego, by ustalenia faktyczne były zgodne z rzeczywistością. W postępowaniu może zostać to osiągnięte tylko wówczas, gdy przedmiotem zainteresowania będzie cały zebrany w sprawie materiał dowodowy, bez pominięcia istotnych jego części i gdy całokształt tego materiału – po prawidłowym ujawnieniu go w procesie – stanie się następnie przedmiotem oceny sądu (Por. Wyrok SN z 29 czerwca 1999 r., V KKN 459/97, „Prokuratura i Prawo” 2000, Nr 2, poz. 4).
1. Czynności na miejscu zdarzenia
1.1. Oględziny miejsca zdarzenia
Oględziny miejsca zdarzenia to podstawowa czynność procesowa w procesie ujawniania przebiegu zdarzenia przy wykroczeniach przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji, w tym w szczególności przy wykroczeniach skutkowych. W doktrynie prawa karnego akcentuje się, że czynność ta powinna być przeprowadzona możliwie bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, a „im wcześniej się ją dokona, tym większe są szanse zdobycia informacji o przestępstwie, gdyż ślady ulegają zatarciu samoistnemu lub na skutek działalności ludzkiej”. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia daje w tym względzie mocny asumpt, stanowiąc, że czynności wyjaśniające w miarę możliwości należy podjąć w miejscu popełnienia wykroczenia, bezpośrednio po jego ujawnieniu (art. 54 § 1 KPW). W doktrynie prawa wykroczeń podnosi się, iż obowiązkiem policjanta jest przeprowadzenie oględzin miejsca zdarzenia w stopniu pozwalającym na ustalenie stanu faktycznego, mianowicie:
– zabezpieczenie miejsca przed możliwością utraty śladów;
– penetracja wyznaczonego obszaru oraz odnotowanie w protokole ujawnionych śladów;
– wysłuchanie niezależnych wersji uczestników kolizji;
– poszukiwanie śladów oraz odnotowanie faktu ujawnienia ich lub braku;
– dokonanie dokładnego pomiaru istotnych dla sprawy odcinków drogi (jest to materiał pomocniczy do wykonania pomiarowego szkicu sytuacyjnego);
– ustalenie i dokładne opisanie rodzaju i zakresu uszkodzeń;
– utrwalenie materiałem zdjęciowym lub opisowym ujawnionych śladów hamowania oraz rozmieszczenia na jezdni elementów pochodzących z uszkodzonych w wyniku zderzenia pojazdów (odłamki szkła itp.).
Większość czynności dokonywanych w ramach oględzin miejsca zdarzenia wymaga odpowiedniego przygotowania. Rzetelne przeprowadzenie oględzin w przypadku kolizji, nie może się odbyć bez przeprowadzenia szeregu czynności technicznych, takich jak wykonanie pomiarów, zdjęć itp. Dlatego też w oględzinach mogą (i powinni) uczestniczyć specjaliści (Podstawa prawna: art. 205 KPK w zw. z art. 42 § 3 KPW). W ramach struktur Policji działają komórki techniki kryminalistycznej. Zadania w zakresie techniczno-kryminalistycznej obsługi zdarzeń realizowane są przez 367 komórki techniki kryminalistycznej, przy czym 65 spośród nich to komórki w komendach miejskich Policji, 271 w komendach powiatowych Policji, 7 w komendach rejonowych Policji (dotyczy tylko garnizonu stołecznego) i 24 w komisariatach Policji. Stan etatowy komórek techniki kryminalistycznej, według ewidencji etatowej na dzień 31 grudnia 2008 r. wyniósł ogółem 1.826 etatów. Stan zatrudnienia wyniósł 1.787 techników kryminalistyki (wakatów – 39). (Sierzputowski). Można zatem powiedzieć że Policja jest w tym zakresie samowystarczalna. Regułą jest więc korzystanie przez Policję z własnych zasobów specjalistów będących jednocześnie funkcjonariuszami organu procesowego. Obowiązujące przepisy procesowe dopuszczają jednak możliwość wykorzystania specjalistów spośród funkcjonariuszy innych formacji bezpieczeństwa publicznego, a nawet innych osób, które posiadają niezbędną wiedzę fachową. I na odwrót. Zasady takiego współdziałania pomiędzy poszczególnymi formacjami zostały sformalizowane. Np. Porozumienie Komendanta Głównego Policji i Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 17 czerwca 2004 r. w sprawie współdziałania Policji i Straży Granicznej(Dz. Urz. KGP nr 11, poz. 58) przewiduje m. in.:
– użyczanie posiadanych urządzeń i innego wyposażenia;
– oddelegowywanie specjalistów w celu obsługi użyczonych urządzeń lub innego wyposażenia;
– konsultacje techniczne i technologiczne;
– wykonywanie ekspertyz kryminalistycznych oraz innych badań specjalistycznych.
To były uwagi teoretyczne. W praktyce natomiast, w przypadkach kolizji drogowych – na etapie czynności wyjaśniających – oględzin miejsca zdarzenia niestety nie przeprowadza się. Z taką przynajmniej praktyką spotkałem się na Lubelszczyźnie i na Podkarpaciu. Sporadycznie oględziny przeprowadzane są na etapie postępowania sądowego. W praktyce funkcjonariusz przybyły na miejsce zdarzenia, samodzielnie lub po konsultacji z przełożonym, typuje (trafnie lub nietrafnie) sprawcę kolizji bez dokonania jakichkolwiek czynności dowodowych. Zespoły przybyłe na miejsce w praktyce ograniczają się jedynie do sprawdzenia zawartości alkoholu we krwi u kierowców samochodów uczestniczących w kolizji, proponując wytypowanemu sprawcy mandat karny.
1.2. Oględziny rzeczy
Oględziny rzeczy, to oględziny przedmiotów, które mogą być nośnikiem informacji mających znaczenie dowodowe w toczącym się postępowaniu. W przypadku kolizji drogowych najistotniejsze znaczenia ma badanie pojazdów uczestniczących w zdarzeniu drogowym. W ramach tych oględzin winno się przeprowadzić oględziny zewnętrzne oraz sprawdzenie stanu technicznego pojazdów. Oględziny zewnętrzne powinny być udokumentowane protokołem. W protokole winny znaleźć się informacje szczegółowe dotyczące uszkodzeń i śladów. Ponadto – już na miejscu zdarzenia – winna być dokonane wstępne badanie sprawności technicznej pojazdów i powinno ono polegać na sprawdzeniu:
czy pojazd spełnia wymagania bezpieczeństwa,
rzeczywistej sprawności układów mających wpływ na bezpieczeństwo,
eksperymentalnym ustaleniu skuteczności działania poszczególnych systemów7.
Na Lubelszczyźnie – w przypadku kolizji drogowych – sporządza się na miejscu zdarzenia protokoły oględzin zewnętrznych pojazdów uczestniczących w kolizji. W protokołach tych rejestrowane są uszkodzenia zewnętrzne pojazdów. Procedura ta – jak się wydaje – stosowana jest jedynie na potrzeby postępowań odszkodowawczych, a nie wykroczeniowych, nie polega ona bowiem na rejestrowaniu śladów, ale jedynie na rejestrowaniu uszkodzonych elementów pojazdu. Nie dokonuje się sprawdzania sprawności technicznej pojazdów. Protokoły te podpisywane są jedynie przez funkcjonariuszy, którzy je sporządzają. Uczestnicy kolizji nie mają wpływu na ich treść (Protokoły oględzin zewnętrznych pojazdów, Komenda Miejska Policji w Lublinie – Sekcja Wykroczeń, RSOW-2257/07.).
1.3. Szkic miejsca zdarzenia
Szkic „utrwala i obrazuje zależność wypadku od czynników sytuacyjnych, pokazuje rozmieszczenie śladów oraz innych istotnych okoliczności”. Stanowi on „graficzne uzupełnienie protokołu oględzin miejsca” zdarzenia. Szkic jest wykonywany ręcznie, przy użyciu prostych przyborów, takich jak: kątomierz, linijka, cyrkiel. Aby mógł on być przydatny procesowo, winien być potwierdzony podpisami uczestników czynności oraz ich ewentualnymi zastrzeżeniami9.
W postępowaniach w sprawach o wykroczenia prowadzonych przez jednostki Policji w województwach lubelskim i podkarpackim szkiców miejsca zdarzenia bądź nie wykonuję się, bądź też szkice te nie spełniają podstawowych wymogów procesowych, gdyż nie odzwierciedlają konfiguracji miejsca zdarzenia.
1.4. Dokumentacja fotograficzna
Dokumentacja fotograficzna w sposób kapitalny i obiektywny uzupełnia materiał dowodowy. Fachowo wykonane zdjęcia szybko i wiernie zabezpieczają środki dowodowe oraz uzupełniają ustalenia faktyczne zawarte w protokole.
Niestety, dokumentacji fotograficznej w przypadku zwykłych kolizji drogowych nie wykonuje się. Na etapie sądowym – sporadycznie – wykorzystywana jest dokumentacja fotograficzna wykonywana przez firmy ubezpieczeniowe w ramach postępowań szkodowych.
Pozyskanie tego rodzaju materiału dowodowego w żadnym stopniu nie uzupełnia braków będących skutkiem zaniechań organu procesowego w zakresie pozyskania śladów materialnych na miejscu zdarzenia. Materiały te trudno uznać za wiarygodny materiał dowodowy, bo nie został zabezpieczony w toku postępowania karnego zgodnie z wymogami procedury karnej. Nigdy nie można mieć pewności, że ślady, a w szczególności uszkodzenia powstały w czasie i miejscu zdarzenia. Może się zdarzyć tak, że zanim firma ubezpieczeniowa zrobi materiał poglądowy – strona mogła spowodować takie uszkodzenia, które były zgodne z jej wersją opisu zdarzenia. Do takiego materiału dowodowego należy zatem podchodzić z wielką ostrożnością. Nigdy też nie ma pewności, że materiały przesłane przez firmę ubezpieczeniową są kompletne. Należy zważyć też, iż postępowanie szkodowe ma inne cele niż postępowanie karne. Inny jest zakres przedmiotowy postępowania szkodowego, a inny postępowania karnego. W postępowaniu szkodowym istotna jest jedynie wartość szkody, natomiast w postępowaniu karnym ważne jest to w jaki sposób szkoda powstała.
1.5. Przesłuchanie osoby podejrzanej
Artykuł 54 § 6 KPW zawiera zobowiązanie do niezwłocznego przesłucha osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. W ramach tego przesłuchania winno poinformować się przyszłego obwinionego o stawianym mu zarzucie. Lokalnie jest stosowana praktyka przesłuchiwania osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia przez jednostki Policji, które nie prowadzą określonego postępowania. Teoretycznie możliwe jest także zwracanie się o przesłuchanie tej osoby do jednostek innych formacji.
Przesłuchanie osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia na miejscu zdarzenia jest czynnością niejednokrotnie trudną do wykonania ze względu na możliwości techniczne oraz warunki zewnętrzne. Ponadto nie wszyscy funkcjonariusze Policji są w tym kierunku przeszkoleni. Tym pewnie należy tłumaczyć fakt, że pomimo, iż przesłuchanie to w obowiązującym stanie prawnym jest obowiązkowe, w praktyce wielu komend powiatowych (miejskich) Policji nie jest ono stosowane: osoby te bądź wzywane są w do złożenia wyjaśnień terminie późniejszym, bądź też poucza się ich o możliwość złożenia wyjaśnień w formie pisemnej.
2. Czynności dowodowe w ramach czynności wyjaśniających
2.1. Zeznania świadków
Zeznania świadków to najczęściej wykorzystywane środki dowodowe w ramach czynności wyjaśniających prowadzonych w sprawach przeciwko porządkowi i bezpieczeństwu w komunikacji. Natomiast wśród świadków najliczniejszą grupę niewątpliwie stanowią policjanci. Dowody z ich zeznań – w wielu przypadkach – stanowią jedyne dowody w sprawie. Tak bywa w szczególności w odniesieniu do wykroczeń polegających na przekroczeniu dozwolonej prędkości oraz innych wykroczeń bezskutkowych. Przesłuchiwanie policjantów w charakterze świadków w ramach czynności wyjaśniających nie jest konieczne, jest jednak praktyką powszechnie stosowaną. Świadkowie policjanci przesłuchiwani są najczęściej na terenie jednostek, w których są zatrudnieni, nawet jeśli postępowanie prowadzone jest przez inną jednostkę. Fakt ten nie jest bez znaczenia w docieraniu do prawdy obiektywnej. Koledzy przesłuchują kolegów. Teoretycznie to jeszcze nie musi przesądzać o niemożliwości osiągnięcia celów postępowania. Teoretycznie świadkowie – policjanci nie są zainteresowani kierunkiem zakończenia postępowania. Ale tylko teoretycznie. Wszak zanim zostali powołani na świadków, pełnili wcześniej funkcje organu postępowania, a nie rzadko także organu mandatowego. Teraz zatem będą zainteresowani tym, aby nie wyszły na jaw ewentualnie nieprawidłowości powstałe na poprzednim etapie. Mogą być także zainteresowani pozytywnym (w sensie pociągnięcia obwinionego do odpowiedzialności) wynikiem postępowania. Wszystko zależy od tego, w jaki sposób policjanci rozliczani są przez przełożonych ze swojej pracy. Jeśli osoba wcześniej przez nich uznana za podejrzaną, w trakcie dalszych czynności wyjaśniających uznana zostanie za niewinną – czy w takiej sytuacji zostają wobec tych policjantów wyciągane jakiekolwiek konsekwencje, czy też nie? A jeśli w trakcie przesłuchania policjanci-świadkowie dojdą do przekonania, że wcześniej, gdy pełnili funkcję organu, mogli się mylić w ocenie przebiegu zdarzenia i przypisaniu winy określonej osobie – to czy taki przypadek pozostanie bez wpływu na dalszy rozwój ich kariery zawodowej, czy też nie?
Jak więc widać współpraca organów bezpieczeństwa byłaby przydatna także w zakresie przesłuchania własnych funkcjonariuszy w charakterze świadków. Nie ulega wątpliwości, że gdyby funkcjonariusze Policji przesłuchiwani byli w ramach czynności wyjaśniających przez prokuratora, a nie przez kolegów z komisariatu, ich zeznania miałyby niewątpliwie większą wartość dowodową. Niniejszą uwagę traktować należy jednak jako postulat o charakterze utopijnym – wszak ani przepisy obowiązującego prawa nie obligują do podejmowania tego rodzaju współpracy, ani też żadnemu z wymienionych organów na tego rodzaju współpracy zapewne nie zależy.
2.2. Opinie biegłych
Art. 42 § 1 KPW recypował przepisy KPK w zakresie możliwości stosowania dowodu z opinii biegłego, choć zawarto też pewne ograniczenia, dotyczące powoływania biegłego psychiatry. W doniesieniu do wykroczeń przeciwko porządkowi i bezpieczeństwu w komunikacji w praktyce – także na etapie czynności wyjaśniających – najczęściej powoływani są biegli z zakresu techniki ruchu drogowego. Powołanie biegłego jest konieczne w sytuacji, gdy do oceny zdarzenia potrzebne jest uzyskanie wiadomości specjalnych. Odnoszą tę ogólną zasadę do zagadnień z zakresu wykroczeń popełnianych w ruchu drogowym opinia biegłego do spraw techniki i ruchu pojazdów mechanicznych jest przydatna wówczas, gdy:
– wyjaśnienia wymagają kwestie związane ze stanem technicznym pojazdu oraz wymogami prawidłowej eksploatacji pojazdu (np. ustalenie szybkości jazdy na podstawie śladów hamownia),
– istnieje potrzeba ustalenia stopnia kwalifikacji zawodowych kierowcy lub wyboru przezeń najbardziej odpowiedniego manewru (Pawelec).
Natomiast kwestia ustalenia czy i jaki zakaz bądź nakaz został naruszony nie należy do zakresu wiedzy specjalnej, lecz do kompetencji sądu.
W przypadku kolizji drogowych podstawowym zadaniem stawianym przed biegłym jest rekonstrukcja zdarzenia. Rekonstrukcja ta dokonana być może jedynie wówczas, gdy odpowiednio zabezpieczone zostały dowody materialne na miejscu zdarzenia. Natomiast ustalanie przebiegu zdarzenia przez biegłego jedynie w oparciu o osobowe źródła dowodowe jest niedopuszczalne. Jeśli zatem wcześniej nie zostały przeprowadzone oględziny miejsca, połączone z wykonaniem odpowiedniego szkicu sytuacyjnego, z wykonaniem odpowiednich pomiarów, z zabezpieczeniem śladów, wykonaniem fotografii miejsca zdarzenia – wówczas wywoływanie opinii biegłego jest bezcelowe, a sama opinia nieprzydatna.
Nie ma przeszkód formalnych, aby funkcję biegłego nie mogli pełnić funkcjonariusze Policji. W literaturze podnosi się, że „sam fakt, iż biegły jest instytucjonalnie powiązany z organami ścigania, nie może być uznany za powód braku obiektywizmu”11. W praktyce jednak powołuje się biegłych z listy prezesa sądu okręgowego lub zwraca się o wydanie opinii do instytucji specjalistycznej.
Wnioski
W zakresie wykrywania wykroczeń drogowych i ścigania ich sprawców współdziałanie Policji z innymi formacjami zwykle nie jest konieczne, choć w określonych sytuacjach mogłoby okazać się pożyteczne dla właściwego przebiegu toczących się postępowań. Policja dysponuje właściwym zabezpieczeniem technicznym oraz posiada w swoich szeregach ludzi przygotowanych do wykonywania zarówno czynności dowodowych, jak i operacyjnych. Zdarza się wszak, że posiadany przez Policję potencjał nie jest wykorzystywany w sposób właściwy, bądź też w sposób właściwy nie są definiowane cele prowadzonych postępowań.
W praktyce stan faktyczny oraz przebieg zdarzeń drogowych ustalany jest przez polskie sądy na podstawie notatek służbowych oraz zeznań funkcjonariuszy Policji. W trakcie przewodów sądowych obwinieni składają wyjaśnienia. Korzystają też z prawa do wnioskowania swoich świadków. W słownej konfrontacji ze świadkami-funkcjonariuszami obwinieni są jednak praktycznie bez szans. Sądy polskie, bez wywoływania jakichkolwiek dodatkowych dowodów, dają z reguły dają wiarę świadkom-funkcjonariuszom i wydają wyroki skazujące jedynie na podstawie ich zeznań. Oczywiście taka praktyka nie ma swego uzasadnienia w obowiązującym prawie.
Literatura:
Jasińska W., Biegły w czynnościach wyjaśniających, w: Reakcja Policji na popełnione wykroczenie, red. I. Nowicka, M. Czeszejko-Sochacki, A. Krysiak, M. Gałązka, A. Sadło, Warszawa 2008, s. 212.
Kotowski W., Kurzępa B., Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Wyd. C.H. Beck 2007, art. 54, AK. 7)
Marszał K., Proces karny, Katowice 1998, s. 229.
Pawelec K.J., Zarys metodyki pracy adwokata w sprawach wypadków drogowych, Warszawa 2008, s. 179-180.
Sierzputowski K, Analiza dotycząca wydatków związanych z funkcjonowaniem komórek techniki kryminalistycznej w 2008 roku, www.kwp.radom.pl/?id=341
