Nikt nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani też dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Osoba podejrzewana przez Policję lub straż gminną (miejską) o popełnienie wykroczenia – ma prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na każde pytanie.
W praktyce prawo to łamane jest powszechnie i nagminnie. W szeroko rozpowszechnionej praktyce, organy procesowe pouczają podejrzanych o przysługującym im prawie do odmowy składania wyjaśnień, ale przed udzieleniem tego pouczenia, bezprawie wyłudzają od nich informacje dotyczące ich stanu materialnego, stanu zdrowia, oraz szczegółowych danych osobowych.
Do tego dochodzi karygodna praktyka stosowana przez niektóre straże gminne (miejskie), polegająca na kierowaniu do sądów rejonowych wniosków o ukaranie za rzekome wykroczenie z art. 65 § 1 i 2 Kodeksu wykroczeń (wprowadzenie w błąd lub nieudzielenie wiadomości instytucji uprawnionej do legitymowania) wobec osób przesłuchiwanych w charakterze podejrzanego.
W związku z powyższym Stowarzyszenie Prawo na Drodze przedstawia opinię prawną dotyczącą powyższych zagadnień.
Opinia prawna
dotycząca zakresu prawa do odmowy złożenia wyjaśnień przez osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, w ramach przesłuchania dokonywanego
w trybie art. 54 § 6 k.p.w.
Niniejsza opinia sporządzona została w wykonaniu uchwały Zarządu Stowarzyszenia Prawo na Drodze nr 38/13 z dnia 24 września 2013 r. w związku z mającymi miejsce w praktyce przypadkami stawiania przez straże gminne (miejskie) osobom przesłuchiwanym w trybie art. 54 § 6 k.p.w. zarzutów popełnienia wykroczenia z art. 65 k.w. § 1 i 2 (wprowadzenia w błąd lub nieudzielenia wiadomości instytucji uprawnionej do legitymowania).
Pytania do opinii:
I. Jakie są prawa i obowiązki osób wezwanych na przesłuchanie w trybie art. 54 § 6 k.p.w.?
II. Jaki jest zakres odpowiedzialności osób przesłuchiwanych w trybie art. 54 § 6 k.p.w. w przypadku odmowy podania przez nich określonych informacji (danych) żądanych przez organ prowadzący czynności wyjaśniające?
1. Zakres prawa podejrzanego do składania wyjaśnień
Prawo osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia do składania wyjaśnień zaliczane jest do elementarnych uprawnień wchodzących w zakres prawa do obrony. Z prawa tego obwiniony (podejrzany) korzysta w sposób swobodny. Obwiniony (podejrzany) może złożyć pełne wyjaśnienia, ale może też zrealizować to prawo w sposób parcjalny. Może także całkowicie odmówić składania wyjaśnień, przy czym jego decyzja o odmowie składania wyjaśnień nie jest nieodwołalna, bowiem obwiniony, który odmówił składania wyjaśnień, może swoja decyzję zmienić przed zakończeniem przewodu sądowego.
Analogicznie, w sposób swobodny, podejrzany korzysta ze swego prawa odpowiadając na pytania sądu, pytania stron oraz ich pełnomocników. Może więc na te pytania odpowiedzieć, częściowo odpowiedzieć, lub nie odpowiedzieć. Może również zmienić zdanie i odpowiedzieć na każde pytanie, chociażby wcześniej deklarował, że na pytania nie odpowie.
W zakresie prawa podejrzanego do składania wyjaśnień swoje pełne zastosowanie mają zarówno dyrektywy zawarte w Konstytucji RP (art. 42 ust. 2), jak też normy zawarte w Kodeksie postępowania karnego (art. 74 § 1 oraz art. 175), które recypowane zostały przez art. 20 k.p.w. do odpowiedniego stosowania.
Należy zwrócić uwagę, iż w zakresie możliwości składania wyjaśnień procedura wykroczeniowa przyznaje podejrzanemu (jak również obwinionemu) szersze uprawnienia w zakresie składania wyjaśnień w formie pisemnej, niż to ma miejsce w procedurze karnej. W procedurze karnej przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie (art. 176 § 2 k.p.k.). Natomiast w procedurze wykroczeniowej, na wniosek osoby przesłuchiwanej, przyjmuje się od niej oświadczenia na piśmie (art. 40 § 1 k.p.w.). Oświadczenia te stanowią załącznik do protokołu (art. 40 § 2 k.p.w.).
Z całym naciskiem należy podkreślić, iż składanie wyjaśnień jest prawem, a nie obowiązkiem podejrzanego o popełnienie wykroczenia.
2. Przywilej niekaralności za wyjaśnienia niepełne lub nieprawdziwe
Podejrzany nie ponosi odpowiedzialności za wyjaśnienia niepełne lub nieprawdziwe. W przypadku, gdy korzysta z tego prawa i pomija w swojej odpowiedzi wątki, o które jest pytany, albo nawet wprost udziela odpowiedzi, która stanowi kłamstwo – organy procesowego nie mogą go za ten czyn pociągnąć do odpowiedzialności karnej lub wykroczeniowej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego mowa jest nawet wprost o prawie podejrzanego do kłamstwa. W uchwale z dnia 20 września 2007 r. Sąd Najwyższy stwierdził, iż uprawnienie to wynika z treści art. 175 k.p.k. oraz art. 74 § 1 k.p.k., który zwalnia podejrzanego z obowiązku samooskarżania samego siebie (PiP 2007, z. 12).
W orzecznictwie oraz w literaturze prawniczej podejmowany jest przede wszystkim problem odpowiedzialności oskarżonego (obwinionego, podejrzanego) za składanie fałszywych wyjaśnień. Analizując przedmiotowe zagadnienie, związane z brakiem obowiązku samooskarżania się (nemo se ipsum prodere tenetur) trzeba jednak wyjść od podstawowego rozróżnienia uprawnień przysługujących podejrzanem, a mianowicie: prawa do milczenia oraz prawa do kłamstwa.
Pierwsze spośród wymienionych powyżej uprawnień wynika wprost i expressis verbis z normy zawartej w przepisie art. 74 § 1 k.k, zaś drugie wywodzone jest z powyższych przepisów explicite. Prawo podejrzanego do milczenia nie jest niczym ograniczone. Podejrzany nie tylko nie ma obowiązku udzielania informacji dotyczących zarzucanego mu czynu, ale również może on nie odpowiadać na pytania dotyczące jego tożsamości i statusu rodzinno-majątkowego. To uprawnienie jest oczywiste i powszechnie niekwestionowane (J. Grajewski, Komentarz do art. 74 k.p.k., W. Daszkiewicz, Samooskarżenie a prawo do milczenia, PiP 1974, z. 2).
3. Przesłuchiwanie osób podejrzanych w praktyce organów procesowych
W formularzach protokołów przesłuchania osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia wyodrębnia się:
a) rubryki, w których zamieszczane są dane przesłuchiwanego oraz dane dotyczące jego stanu majątkowego, uprzedniego karania za podobne przestępstwa lub wykroczenia oraz stosunku do pokrzywdzonego,
b) rubrykę dotyczącą opisu czynu, który jest tej osobie zarzucany,
c) rubrykę zawierającą pouczenie o prawie do odmowy złożenia wyjaśnień oraz zgłoszenia wniosków dowodowych,
d) rubrykę rozpoczynającą się od słów „osoba podejrzana wyjaśnia”.
Taka konstrukcja protokołu może wywoływać mylne wrażenie, że dane zawarte w rubrykach a) oraz b) nie mają waloru wyjaśnień podejrzanego, a nawet, że odpowiedzi zawarte na pytania zawarte w tych rubrykach są obowiązkowe. Przede wszystkim zaś znamienne jest, że pouczenie o prawie do odmowy składania wyjaśnień w praktyce dokonywane jest po wcześniejszym zmuszeniu przesłuchiwanego do ujawnienia danych zawartych w dwóch pierwszych rubrykach!
Posiłkując się tego rodzaju formularzami, organy procesowe dokonujące przesłuchań osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia, praktycznie nigdy nie pouczają podejrzanych o prawie do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania, znajdujące się w rubrykach a) i b). Praktykę tę należy uznać za rażąco niewłaściwą. Każde bowiem przesłuchanie osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia winno zaczynać się od wyczerpującego pouczenia jej o przysługujących jej prawach, wynikających ze statusu osoby podejrzanej.
Stwierdzić należy z całą stanowczością, iż Ustawodawca nie ograniczył zakresu prawa do odmowy składania wyjaśnień osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia, wyłącznie do kwestii związanych bezpośrednio z zarzucanym jej czynem, a tym samym nie potraktował informacji, o których mowa w punktach a) oraz b) formularza przesłuchania, jako odrębnego rodzaju wypowiedzi, które nie wchodzą w zakres składanych przez nią wyjaśnień. Zgodnie z przyjętymi w polskim procesie karnym kanonami, osoba podejrzana nie składa zeznań, lecz składa wyjaśnienia. Zatem informacje osobowe i inne dane, o które podejrzany pytany jest przez organ dokonujący przesłuchania w trybie art. 54 § 6 k.p.w., wchodzą w zakres uprawnienia do odmowy złożenia wyjaśnień – o czym osoba ta winna być pouczona, zanim padnie ze strony przesłuchującego jakiekolwiek pytanie.
4. Przesłuchanie osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie
W obecnym stanie prawnym, przeprowadzenie przesłuchania osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, należy do obowiązków organu prowadzącego czynności wyjaśniające. Przepis art. 54 § 1 k.p.w. stanowi, iż wszelkie czynności wchodzące w zakres czynności wyjaśniających „ w miarę możności należy podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu i zakończyć w ciągu miesiąca”. Do czynności, które należy podjąć niezwłocznie, a więc na miejscu zdarzenia, należy niewątpliwie przedmiotowe przesłuchanie – co wynika wprost z litery przepisu art. 54 § 6 k.p.w.
Obowiązek przesłuchania osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia jest jednak obowiązkiem względnym. Od obowiązku tego można bowiem odstąpić, jeżeli przesłuchanie byłoby połączone ze znacznymi trudnościami (art. 54 § 7 k.p.w.). Zarówno w literaturze, jak też w praktyce, zauważa się rozbieżność stanowisk, co do charakteru trudności uzasadniających odstąpienie od powyższego przesłuchania. Jedni uważają, iż w przepisie art. 53 § 7 k.p.w. chodzi zarówno o trudności leżące po stronie organu ścigania, jak też po stronie osoby podejrzanej (T. Grzegorczyk). Inni uważają, że podstawą odstąpienia od przesłuchania mogą być jedynie trudności po stronie potencjalnego sprawy wykroczenia. Za przyjęciem drugiego spośród wymienionych stanowisk przemawia chociażby fakt, iż w obowiązującym stanie prawnym brak jest podstaw prawnych do skutecznego wezwania osoby podejrzanej przez organ prowadzący czynności wyjaśniające do stawiennictwa w celu dokonania przesłuchania, o którym mowa w art. 54 § 6 k.p.w.
Dokonanie przesłuchania, o którym mowa w art. 54 § 6 k.p.w. w miejscu popełnienia czynu oraz bezpośrednio po jego ujawnieniu, praktycznie nie jest możliwe, w przypadkach ujawnienia wykroczeń przy użyciu urządzeń rejestrujących (fotoradarów).
Wnioski
I. W obowiązującym stanie prawnym brak jest podstaw prawnych do skutecznego wezwania osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, w celu dokonania przesłuchania, o którym mowa w art. 54 § 6 k.p.w. Brak jest też podstaw prawnych do zastosowania jakichkolwiek środków przymusu w przypadku niestawienia się podejrzanego na wezwanie w celu dokonania w/w przesłuchania. Sytuacja ta ulegnie zmianie po wejściu w życie ustawy dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U., poz. 1247), tj. z dniem 1 lipca 2015 r. W nowododanym art. 54 §6a k.p.w. usankcjonowano obowiązek stawienia się podejrzanego na wezwanie organu pod rygorem zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, zaś w znowelizowanym art. 50 k.p.w. uchwalono przepisy stanowiące podstawę do wydania zarządzenia o zatrzymaniu oraz przymusowym doprowadzeniu tej osoby, jeśli nie stawiła się ona na wezwanie.
II. Osoba przesłuchiwana w trybie art. 54 § 6 k.p.w. ma prawo do odmowy składania wyjaśnień, w tym także do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania, dotyczące jej danych osobowych – o czym należy ją pouczyć, bezpośrednio po przedstawieniu jej czynu, o popełnienia którego jest podejrzewana. Uprawnienie to jest jednym z podstawowych elementów konstytucyjnie gwarantowanego prawa do obrony, które uszczegółowione zostało w art. 74 § 1 k.p.k., recypowanym przez art. 20 § 3 k.p.w.
III. Osoba przesłuchiwana w trybie art. 54 § 6 k.p.w. objęta jest przywilejem bezkarności – nie ponosi zatem odpowiedzialności za popełnienie wykroczenia z art. 65 § 1 i 2 k.w.
IV. Na osobie podejrzewanej o popełnienie wykroczenia nie ciąży też żaden obowiązek współpracy z organami ścigania w zakresie wyjaśnienia okoliczności czynu, który jest jej zarzucany.
prof. dr hab. Artur Mezglewski
Lublin, 3 listopada 2013 r.
