Sytuacja procesowa sprawcy wykroczenia w prawie polskim

Artur Mezglewski
 

(referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej nt. Positive Law in Contemporary Legal Systems , zorganizowanym przez Wydział Prawa Uniwersytetu Państwowego im. A. Puszkina w Brześciu (Republika Białoruś), Brześć 15-17 kwietnia 2009 r)

Celem niniejszego przedłożenia jest omówienie  praw i obowiązków przysługujących osobom, którym organ mandatowy lub oskarżyciel publiczny zarzuca popełnienie czynu kwalifikowanego jako wykroczenie. Użycie w tytule określenia „sprawca wykroczenia” nie przesądza, że osoba ta rzeczywiście popełniła zarzucany jej czyn, a tym bardziej, że czyn ten wyczerpał wszystkie znamiona czynu zabronionego. Wobec braku w obowiązujących przepisach polskiego prawa wykroczeń precyzyjnych określeń ustawowych na oznaczenie osoby będącej podmiotem postępowania w sprawie o wykroczenie, autor niniejszego opracowania  musiał  zdecydować się na jeden z używanych w doktrynie terminów.
Ze względu na fakt, iż opracowanie niniejsze skierowane jest głównie do osób nie mających obywatelstwa polskiego, w sposób szczególny uwzględniona zostanie sytuacja procesowa sprawców wykroczeń czasowo przebywających na terytorium Polski oraz nie mających w tym kraju stałego miejsca zamieszkania lub pobytu.
Obowiązujący w Polsce Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (dalej: KPW)  przewiduje następujące tryby postępowania: zwyczajny, mandatowy, nakazowy i przyspieszony. Należy zatem – przynajmniej w ograniczonym zakresie – uwzględnić wszystkie  powyżej wymienione tryby. Na odrębne omówienie zasługuje ponadto sytuacja procesowa sprawcy wykroczenia na etapie przesądowym w ramach tzw. czynności wyjaśniających, które poprzedzają zastosowanie wszystkich trybów z wyjątkiem mandatowego.

1. Postępowanie mandatowe
Postępowanie mandatowe jest szczególnym rodzajem postępowania w sprawach o wykroczenia. Ma ono charakter zastępczy i warunkowy. Obie powyższe cechy mają istotne znaczenie dla ustalenia sytuacji procesowej sprawcy wykroczenia.
Postępowanie mandatowe ma charakter zastępczy, gdyż prowadzone jest zamiast postępowania sądowego. Nałożenie kary grzywny w tym postępowaniu – w sytuacji, gdy mandat stał się prawomocny – stanowi przesłankę negatywną podjęcia postępowania sądowego o ten sam czyn i wobec tego samego sprawcy. Z kolei skutki mandatu, który został przez sprawcę przyjęty, są analogiczne do skutków, jakie wywiera prawomocny wyrok sądu, a nawet można powiedzieć, iż skutki te są jeszcze bardziej trwałe. Takiego mandatu nie można bowiem uchylić ani w trybie zwyczajnych (zażalenie, apelacja) ani też nadzwyczajnych (kasacja, wznowienie postępowania) środków zaskarżania rozstrzygnięć. Jedyny wyjątek w tej mierze stanowi sytuacja określona w art. 101 § KPW. Zgodnie z powyższym przepisem prawomocny mandat karny podlega uchyleniu, jeżeli grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Wniosek o uchylenie  prawomocnego mandatu można złożyć w terminie zawitym 7-mio dniowym, a organem właściwym do jego rozpatrzenia jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania została nałożona grzywna.
Warunkowy charakter postępowania mandatowego wynika z faktu, iż mandat może zostać nałożony jedynie za zgodą sprawcy wykroczenia.  Organ mandatowy zobowiązany jest do pouczenia o prawie do odmowy przyjęcia mandatu karnego. Brak tegoż pouczenia nie powinien rodzić negatywnych skutków dla ukaranego. W praktyce jednak dochodzenie jakichkolwiek  roszczeń z tytułu braku pouczenia należy uznać za „działanie karkołomne”. Wynika to tak z braku stosownych procedur, jak też z faktu, iż policjanci z reguły nie przyznają się do jakichkolwiek nieprawidłowości przez siebie popełnianych.
Należy także ustalić co jest alternatywną dla warunkowego trybu postępowania mandatowego? Otóż istnieje dość rozpowszechniony pogląd, iż w przypadku odmowy przyjęcia mandatu karnego alternatywę stanowi skierowanie przez organ mandatowy wniosku o ukaranie do sądu rejonowego (zwanego potocznie „sądem grodzkim”). Pogląd ten wyrażany jest też w praktyce w treści pouczenia, jakiego udzielają funkcjonariusze Policji. Nie ma on jednak solidnego uzasadnienia w literze prawa. Przepis art. 97 § 3 KPW stanowi, iż funkcjonariusz nakładający grzywnę obowiązany jest poinformować sprawcę wykroczenia „o prawie odmowy przyjęcia mandatu karnego i o skutkach prawnych takiej odmowy”. Kodeks nie określa jednak jakie mają być to skutki. Niewątpliwie organ mandatowy w sytuacji odmowy przyjęcia mandatu przez sprawcę wykroczenia uprawniony jest do skierowania przeciwko niemu wniosku o ukaranie. Z przepisów obowiązującego KPW – jak się wydaje – nie wynika jednak istnienie po stronie organu mandatowego takiego obowiązku. Wszak w postępowaniu w sprawach o wykroczenia nie obowiązuje zasada legalizmu, lecz zasada celowości ścigania . Zasada legalizmu funkcjonuje w procesie karnym prowadzonym na podstawie Kodeksu postępowania karnego (art. 10 § 1). Nie można zatem wykluczyć takiej sytuacji, gdy w przypadku odmowy przyjęcia mandatu, bardziej celowe odstąpienie od kierowania wniosku o ukaranie. Przepis art. 41 Kodeksu Wykroczeń  stanowi przecież, iż „w stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego”.
Możliwość zastosowania postępowania mandatowego jest ograniczona. Mandat karny może zostać nałożony jedynie przez podmiot uprawniony, za wykroczenie w przypadku którego tryb mandatowy jest dopuszczalny oraz gdy sprawcę  schwytano na gorącym uczynku lub bezpośrednio po ujawnieniu czynu, a także pod nieobecność sprawcy, gdy wykroczenia zostało stwierdzone naocznie albo za pomocą urządzenia pomiarowego lub kontrolnego (art. 97 § 1 KPW). Mandat nie może zostać nałożony za czyn, za który należałoby orzec środek karny (np. zakaz prowadzenia pojazdów). Dodatkowe ograniczenie stanowią terminy, po upływie których nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego nie może nastąpić. W przypadku sprawców schwytanych na gorącym uczynku termin ten wynosi 14 dni, zaś w przypadku wykroczeń ujawnionych pod nieobecność sprawcy albo za pomocą urządzenia pomiarowego lub kontrolnego – 30 dni. Po upływie tych terminów odpowiedzialność za wykroczenia może mieć miejsce jedynie w trybie postępowania sądowego.
Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia przewiduje trzy rodzaje mandatów karnych:
– gotówkowy (płatny bezpośrednio funkcjonariuszowi),
– kredytowany (płatny w terminie 7 dni od daty przyjęcia),
–  zaoczny (płatny w terminie 7 dniowym w przypadku jego przyjęcia).
Mandat gotówkowy  może zostać zastosowany jedynie w stosunku do osób czasowo przebywających na terytorium RP oraz niemających na terytorium RP stałego miejsca zamieszkania lub pobytu.

2. Czynności wyjaśniające
Czynności wyjaśniające jest to swoiste – nasycone elementami inkwizycyjnymi – stadium przygotowawcze dla w pełni kontradyktoryjnego postępowania przed sądem. Czynności te mają do zrealizowania dwa cele (art. 54 § 1 kpw):
a) ustalenie czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie,
b) zebranie danych niezbędnych do sporządzenia wniosku o ukaranie.
Mogą się one ograniczać jedynie do zebrania w trybie operacyjnym niezbędnych informacji dla sporządzenia wniosku o ukaranie oraz informacji o dowodach. Mogą też  przybrać charakter czynności dowodowych. W ramach czynności wyjaśniających można (wyliczenie przykładowe): przesłuchać świadków, dokonywać oględzin i przeszukań, okazywać osoby, wzywać do wydania lub okazania dokumentów i przedmiotów mających znaczenie dowodowe dla sprawy, powoływać lub przesłuchiwać biegłych, wzywać specjalistów (art. 54 § 2 kpw), a także przesłuchiwać osoby, co do których istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko nim wniosku o ukaranie (art. 54 § 6 kpw).
Sytuacja procesowa sprawcy wykroczenia w trakcie czynności wyjaśniających ukształtowana została w sposób dla niego dalece niekorzystny. Jest ona znacznie bardziej niekorzystna niż sytuacja podejrzanego o popełnienie przestępstwa, przeciwko któremu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż podejrzany o popełnienie wykroczenia nie posiada uprawnień strony postępowania. W związku z tym podejrzanemu odmawia się m. in. prawa do udziału w czynnościach dowodowych, prawa do korzystania z pomocy obrońcy, prawa do przeglądania akt. Podejrzany nie jest nawet zawiadamiany o prowadzonych czynnościach .

3. Postępowanie przed sądem
Złożenie wniosku o ukaranie przez uprawnionego oskarżyciela oraz wydanie przez prezesa sądu zarządzenia o wszczęciu postępowania  sprawia, iż sprawa o wykroczenie staje się zawisłą przed sądem, aż do czasu wydania przez niego ostatecznego rozstrzygnięcia. Powyższe decyzje nie oznaczają jeszcze, że w sprawie musi toczyć się regularny proces, ani nawet tego, że w każdym przypadku zachodzi konieczność przeprowadzenia rozprawy. Obowiązujące przepisy przewidują cały szereg możliwości zakończenia postępowania bez konieczności przeprowadzania rozprawy, a nawet bez konieczności prowadzenia postępowania dowodowego przed sądem. Przede wszystkim po nowelizacji KPW dokonanej w 2003 r. sąd orzeka w postępowaniu zwyczajnym, jedynie wówczas, gdy brak jest podstaw do rozpoznania sprawy w postępowaniu przyspieszonym lub nakazowym (art. 2 § 1a KPW). W postępowaniu nakazowym sąd wydaje wyrok na posiedzeniu, bez udziału stron w oparciu jedynie o materiał dowodowy załączony przez oskarżyciela do wniosku o ukaranie.  Jeżeli w terminie 7 dni od wyroku tego nie zostanie wniesiony sprzeciw – staje się on prawomocny.
Postępowanie w tym trybie może być zastosowane, o ile spełnione zostaną określone przesłanki dopuszczalności – dwie przesłanki pozytywne i jedna negatywna, a mianowicie: gdy:
a) wystarczające jest wymierzenie nagany, grzywny albo kary ograniczenia wolności (art. 93 § 1 KPW),
b) okoliczności czynu i wina obwinionego nie budzą wątpliwości,
c) jeśli zachodzą okoliczności określone w art. 21 § 1 KPW, czyli jeśli obwiniony jest głuchy, niemy lub niewidomy albo istnieje uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 93 § 4 KPW) – tryb nakazowy jest niedopuszczalny.
Nie przyznanie się obwinionego do zarzucanego mu czynu nie stanowi natomiast przeszkody w wydaniu wyroku nakazowego.
Niezależnie od możliwości zastosowania trybu nakazowego istnieją jeszcze inne możliwości prawne szybkiego zakończenia postępowania.  Na podstawie art. 58 § KPW oskarżyciel publiczny może, za zgodą obwinionego, przesłuchanego uprzednio w toku czynności wyjaśniających, umieścić we wniosku o ukaranie wniosek o skazanie go za zarzucany mu czyn bez przeprowadzenia rozprawy i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego albo odstąpienie od wymierzenia kary. Ponadto także obwiniony może, po wezwaniu go na rozprawę lub zawiadomieniu o jej terminie – na podstawie art. 54 § 3 KPW – sam wystąpić z wnioskiem o skazanie go w określony sposób bez przeprowadzenia rozprawy.
Na etapie postępowania sądowego sytuacja procesowa sprawcy wykroczenia (obwinionego) zmienia się. Przede wszystkim dlatego, iż przysługują mu uprawnienia strony procesowej. Korzysta ponadto z szeregu gwarancji procesowych, które mają chronić go przed niesłusznym ukaraniem. Podstawowe gwarancje to zasada domniemania niewinności (in dubio pro reo) oraz prawo do obrony i korzystania z pomocy obrońcy . Pomimo, iż jest on stroną postępowania, nie przysługuje mu jednak prawo do samodzielnego wnoszenia środków zaskarżania w stosunku do orzeczeń prawomocnych (kasacja, wniosek o wznowienie postępowania).
W zasadniczo niekorzystnej sytuacji procesowej znajduje się obwiniony czasowo przebywający na terytorium RP lub nie mający stałego miejsca zamieszkania lub pobytu na terytorium Polski. W stosunku tej kategorii osób, sąd I instancji może na podstawie art. 84 § 4 KPW orzec natychmiastową wykonalność wyroku (pomimo, iż wyrok ten nie jest jeszcze prawomocny). Orzeczenie takie skutkuje tym, iż osobie czasowo przebywającej na terytorium RP zatrzymany zostaje paszport lub inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy. W przypadku orzeczenia kary aresztu (dotyczy to obu kategorii osób) skazany zostaje natychmiast osadzony w zakładzie karnym, zaś w przypadku orzeczenia kary grzywny jej uiszczenie winno nastąpić w terminie 3 dni pod rygorem zamiany tej kary na zastępczą karę aresztu . Przede wszystkim zaś ta niekorzystna sytuacja osób przebywających czasowo na terytorium RP wynika z faktu, iż wobec nich postępowanie przed sądem toczy się w trybie przyspieszonym i wiąże się z możliwością zastosowania rygoru przymusowego doprowadzenia do sądu oraz zatrzymania.

4. Wnioski
Sytuacja procesowa osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia została w prawie polskim ukształtowana w sposób mniej korzystny niż sytuacja osób podejrzewanych o popełnienie przestępstw.  Uwaga ta dotyczy przede wszystkim przesądowego etapu przygotowawczego (czynności wyjaśniających). Na etapie tym osoba przeciwko której prowadzone są czynności wyjaśniające – nawet po przedstawieniu jej zarzutów – nie uzyskuje uprawnień strony postępowania.  Nie ma ona zatem wglądu w akta postępowania, nie ma uprawnień do składania wniosków dowodowych, nie uczestniczy w czynnościach postępowania, nie ma nawet prawa do korzystania z pomocy obrońcy.  Jej możliwości realizowania prawa do obrony na tym etapie postępowania są tak mocno ograniczone, iż można snuć uzasadnione obiekcje, czy tego rodzaju rozwiązanie nie stanowi naruszenia uprawnień wynikających z polskiej konstytucji (art. 42 ust. 2) oraz prawa międzynarodowego.
Na etapie postępowania sądowego sytuacja ta jest znacznie korzystniejsza, chociaż także w pewnym stopniu odbiega na niekorzyść w porównaniu do osób oskarżanych o popełnienie przestępstw. Osoba obwiniona o popełnienie wykroczenia m. in. może korzystać tylko z jednego obrońcy, nie jest też uprawniona – nawet za pośrednictwem adwokata – do wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego od orzeczeń prawomocnych. Może jedynie zwrócić się do podmiotów uprawnionych (Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich) z prośbą o wystąpienie ze skargą kasacyjną.
W szczególnie niekorzystnej sytuacji procesowej znajdują się osoby podejrzewane o popełnienie wykroczenia czasowo przebywające na terytorium RP oraz osoby nie mające w tym kraju stałego miejsca zamieszkania lub pobytu. W stosunku do tych osób zasadniczo nie mają większego znaczenia mankamenty dotyczące przebiegu czynności wyjaśniających, gdyż postępowanie wobec nich prowadzone jest z reguły w trybie przyspieszonym. Już samo zastosowanie tego trybu niesie z sobą cały szereg niedogodności (zatrzymanie, przymusowe doprowadzenie do sądu itp.).  Dodatkowym czynnikiem niekorzystnym jest możliwość zastosowania wobec tych osób  natychmiastowej wykonalności wyroku wydanego w I instancji.
Jako niekorzystną należy także uznać sytuację procesową w/w osób w zakresie postępowania mandatowego. Szczególnie wobec braku możliwości zastosowania wobec nich mandatu kredytowanego. Obowiązujące przepisy wykazują jednak w tym względzie pewną lukę. W przypadku bowiem, kiedy osoba zakrajowa nie jest w stanie bezpośrednio funkcjonariuszowi uiścić grzywny nałożonej mandatem karnym, to funkcjonariusz ten ma jedynie możliwość wystąpienia przeciwko tej osobie z wnioskiem ukaranie do sądu. W przypadku jednak, gdy nakładającym mandat będzie funkcjonariuszem organu nieuprawnionego do stosowania postępowania przyspieszonego, może on wystąpić  do sądu jedynie z wnioskiem o ukaranie w postępowaniu zwyczajnym. Taki wniosek stawia pod znakiem zapytania skuteczność postępowania sądowego .

Share on Facebook

Tweet

Save