Artur Mezglewski
(Artykuł opublikowany drukiem w: Ius et Fides. Księga Jubileuszowa z okazji siedemdziesiątych urodzin Profesora Jana Świtki, red. T. Guz, M. Kuć, Lublin 2006)
Problematyka statusu osoby, przeciwko której prowadzone są czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenie, zasadniczo nie jest podejmowana w literaturze. Kwestie te omawia się jedynie w obszernych komentarzach do procedury wykroczeniowej oraz – wpadkowo – przy podejmowaniu problematyki dotyczącej czynności wyjaśniających. Prawdopodobnie tematyka ta uznawana jest przez znawców przedmiotu za mało atrakcyjną, gdyż znakomita większość z nich objęta jest immunitetem materialnym bądź formalnym i nigdy nie doświadczyła niedogodności i upodlenia, które jest udziałem setek tysięcy osób.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie obowiązków i praw przysługujących osobie, wobec której podejmowane są czynności wyjaśniające w sprawie o wykroczenie. Ta część niniejszego opracowania przedstawiona zostanie w konwencji statycznej, tzn. omówione zostaną te prawa i obowiązki, które przez doktrynę nie są kwestionowane i są realizowane w praktyce. Część dynamiczną stanowić będą wnioski i postulaty, w której przedstawione zostaną mankamenty i niedorzeczności obowiązujących i stosowanych rozwiązań proceduralnych wraz z propozycjami de lege ferenda.
1. Kwestie terminologiczne
Osobą przeciwko której prowadzone są czynności wyjaśniające określana jest zarówno KPW jak i w doktrynie różnorako. W art. 54 § 5 KPW mowa jest o osobie „podejrzanej o popełnienie wykroczenia”, zaś kolejny przepis kodeksu (art. 54 § 6) używa określenia „osoba, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie”. W literaturze używa się ponadto innych określeń w stosunku do podejrzanego, takich jak np. „kandydat na obwinionego”(Skwarczyński), sprawca wykroczenia (z zastrzeżeniem, że chodzi o domniemanego sprawcę, gdyż przemawia na jego korzyść domniemanie niewinności). Osobę tą – na potrzeby niniejszego opracowania – określać będziemy mianem podejrzanego o popełnienie wykroczenia, bądź po prosu podejrzanym.
Istnieje w literaturze pogląd, że podejrzany „pojawia się” w ramach prowadzonych czynności wyjaśniających dopiero wówczas, gdy podjęta zostaje przez organ prowadzący czynności decyzja o przesłuchaniu go w charakterze „osoby, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie” – zgodnie z art. 54 § 6 KPW (Stefański). Pogląd taki wysnuwany jest na zasadzie analogii z KPK. W KPK bowiem podejrzany pojawia się w postępowaniu przygotowawczym wówczas, kiedy miało miejsce przedstawienie zarzutów. Analogia ta jest nietrafna, gdyż:
– KPW nie recypuje przepisów KPK dotyczących sytuacji prawnej podejrzanego, a w szczególności przepisu art. 71 § 1 KPK,
– decyzja o przesłuchaniu sprawcy wykroczenia nie posiada cech postanowienia o postawieniu zarzutów sprawcy wykroczenia,
– przepisy KPW (art. 38 § 2) określają podejrzanym także osobę, która nie została jeszcze przesłuchana.
Analogie w tym względzie pomiędzy KPW i KPK są o tyle nieuprawnione, iż w postępowaniu w sprawach o wykroczenie nie rozróżnia się – tak jak w KPK – dwóch faz postępowania, określanych: ad rem i ad personam. W postępowaniu sprawach o wykroczenia mamy praktycznie do czynienia jedynie z fazą ad personam, skoro celem tych czynności jest ustalenie, czy istnieją podstawy do skierowania wniosku o ukaranie przeciwko konkretnej osobie oraz zebranie danych niezbędnych do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Czynności wyjaśniające rozpoczynają się od momentu, gdy powstaje uzasadnione (i w jakiś sposób uzewnętrznione) podejrzenie popełnienia wykroczenia przez określoną osobę. Uzewnętrznienie to może nastąpić poprzez decyzję o podjęciu określonych czynności dowodowych, operacyjnych, czy informacyjnych. W praktyce najczęściej ową pierwszą czynnością jest przesłuchanie osoby podejrzanej.
2. Obowiązki podejrzanego
W stosunku do osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia stosuje się odpowiednio przepisy art. 74 § 3 i art. 308 § 1 KPK (w związku z art. 54 § 5 KPW) oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie poddawania badaniom lub wykonywana czynności z udziałem oskarżonego oraz osoby podejrzanej (Dz. U. nr 33, poz. 299). Jest on zatem zobowiązany m. in. do poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała, a w szczególności: wolno do niego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać go w celach rozpoznawczych innym osobom, a za jej zgodą można pobrać krew lub wydzieliny organizmu. Zgodnie z artykułem 308 kpk – w granicach koniecznych dla zabezpieczenia przed ich utratą śladów i dowodów popełnionego wykroczenia – można pobrać od niego krew i wydzieliny organizmu bez jego zgody. Ponieważ na osobie podejrzanej ciąży obowiązek prawny poddania się tym zabiegom, organ ścigania może także siłą fizyczną wymusić od niej poddanie się tym czynnościom. Wolno jednak użyć tylko takiej siły, jaka jest niezbędna do realizacji danej czynności, np. przytrzymać rękę do pobrania odcisków czy przytrzymać siłą da umożliwienia pobrania krwi (Grzegorczyk).
Osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia ma obowiązek wskazać adres do doręczeń w kraju. W razie nie podania takiego adresu, za skuteczne będą uważane doręczenie na ostatnio znany adres jego w kraju (w razie braku takiego adresu, pisma procesowe załączone do akt sprawy, uważa się za doręczone). Obowiązek taki pojawia się jednak dopiero wówczas, gdy zostanie o nim pouczona. Pouczenie takie może nastąpić w trakcie przesłuchania, o którym mowa w art. 54 § 6 KPW, bądź też poza nim. Byłoby wskazane, aby pouczenie to zostało udokumentowane podpisem podejrzanego. Nie należy bowiem zakładać, że funkcjonariusz Policji przyzna się do tego, iż nie dopełnił obowiązku pouczenia.
W zakres obowiązku wskazania adresu do doręczeń nie wchodzi obowiązek zameldowania się pod tym adresem, co niestety bywa przedmiotem nieporozumień ze strony organów sądowych. Sąd Rejonowy w Janowie Lubelskim pod przewodnictwem ASR W. Łączewskiego w uzasadnieniu do wyroku z dnia 24 sierpnia 2005 r. w sprawie VI W 134/05 – powołując się na przepisy ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (tekst jedn. Dz. U. z 2001, nr 87, poz. 960) – stwierdził, iż „nie można przewidywać, że obwiniony nie przebywa pod swoim adresem zameldowania przez okres ponad 14 dni (okres awizowania przesyłki) ponieważ wiązałoby się to z niedopuszczalnym domniemaniem, że obwiniony popełnia wykroczenie stypizowane w art. 147 § 1 k.w.”.
Sąd Rejonowy wydał w w/w sprawie zaoczny wyrok skazujący, nie zawiadamiając obwinionego, który wskazał adres swego pobytu (adres do korespondencji) inny niż adres zameldowania. Wysłał natomiast zawiadomienie na adres zameldowania, czyli na adres, pod którym było wiadomo, że obwiniony aktualnie nie przebywa. Wyrok ten – jako nieprawomocny – na skutek złożonego odwołania – został uchylony przez Sąd Okręgowy w Zamościu, wyrokiem z dnia 12 grudnia 2005 r. z powodu naruszenia prawa do obrony (braku zawiadomienia o terminie rozprawy).
3. Czy podejrzany jest stroną postępowania?
W kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia brak jest przepisów uznających formalnie osobę podejrzaną o popełnienie wykroczenia za stronę postępowania. Zarówno w praktyce jak i w literaturze w sposób jednoznaczny odmawia się uznania podejrzanego za stronę postępowania.
Dość powszechne jest stanowisko, że osoba podejrzana nie jest stroną postępowania o wykroczenie, gdyż „takiego postępowania jeszcze nie ma” (Grzegorczyk). Aby w pełni zobrazować problem, należy najpierw zapytać o istotę czynności wyjaśniających. Zdaniem Grzegorczyka „czynności wyjaśniające to zorganizowane i obecnie – po 1 lipca 2003 r. – obowiązkowe działania organów ścigania wykroczeń, podejmowane przed wszczęciem postępowania, sprowadzające się do czynności wykrywczych (operacyjnych) i dowodowych”. Czynności te określane są też „surogatem dochodzenia”(Stefański) i zaliczane są do „czynności przedprocesowych” nie stanowiących stadium postępowania (Skwarczyński). Wydaje się, iż czynności te stanowią jednak stadium postępowania, jako swoiste stadium przygotowawcze. Taki pogląd wyraził m. in. A. Zachuta. Autor ten stwierdza, że „gdyby czynności wyjaśniających nie traktować na podstawie procedury wykroczeniowej jako stadium procesu, to należałoby odmówić w ich toku możliwości uwzględnienia z urzędu okoliczności wyłączających orzekanie na podstawie KPW (art. 62 § 1 KPW). Przepis ten bowiem nakazuje uwzględnienie tych okoliczności z urzędu, w każdym stadium postępowania. Byłoby niedorzecznością, gdyby w tym możliwym do zaistnienia, chociaż nie obligatoryjnym, a w razie prowadzenia – przygotowawczym etapie dla dalszego postępowania sądowego, odbywającego się już na podstawie formalnej decyzji o wszczęciu, nie było możliwe branie pod uwagę przesłanek procesowych wymienionych w art. 5 KPW”. Zachuta stwierdza ponadto, że „nie ma żadnych powodów, aby czynnościom wyjaśniającym, które z reguły mają postać procesowych czynności dowodowych, z pełną świadomością, że nie musi tak być zawsze i w każdej sprawie, odmówić swoistego charakteru nasyconego elementami inkwizycyjnymi stadium przygotowawczego dla w pełni kontyradyktoryjnego postępowania przed sądem”.
Brak kontradyktoryjności, a co za tym idzie fakt nieposiadania przez podejrzanego uprawnień strony nie wynika zatem z samego charakteru czynności wyjaśniających, lecz – co najwyżej – z braku istnienia formalnych podstaw prawnych. Jawi się jednak pytanie, czy tego rodzaju rozwiązanie zgodne jest ze współczesnymi standardami, jakie zakreśla chociażby obowiązująca Konstytucja? Art. 42 ust. 2 zd. 1Konstytucji brzmi: „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania”.
4. Prawa podejrzanego
Pomimo braku formalnego uznania podejrzanego za stronę postępowania, obowiązujące przepisy gwarantują mu posiadanie całego szeregu uprawnień.
4.1. Inicjatywa dowodowa
Zgodnie z art. 54 § 6 KPW osoba, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie ma prawo zgłosić wnioski dowodowe. O prawie tym organ prowadzący czynności wyjaśniające winien ją pouczyć. Zasadne jest pytanie, czy uprawnienie do zgłaszania wniosków dowodowych przysługuje każdemu podejrzanemu o popełnienie wykroczenia, czy tylko temu podejrzanemu, którego zdecydowano się przesłuchać w trybie art. 56 § 6 KPW? Jak się wydaje – uprawnienie to przysługuje osobie, która dowiedziała się o stawianym jej zarzucie – niekoniecznie, gdy dowiedziała się o tym w związku z przesłuchaniem jej w trybie art. 54 § 6. Zdaniem J. Lewińskiego, ponieważ podejrzany nie jest stroną, to należy znać, iż prowadzący czynności wyjaśniające przeprowadza wnioskowany dowód z urzędu. O ewentualnym dopuszczeniu dowodu – zgodnie z art. 39 § 3 KPW – decyduje organ prowadzący czynności wyjaśniające.
4.2. Prawo do poznania zarzutu
O prawie tym mowa jest w art. 54 ust. 6 KPW. Zgodnie z w/w przepisem przesłuchanie podejrzanego zaczyna się od powiadomienia go o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Jak się wydaje, prawo to nie ma charakteru bezwzględnego, skoro przesłuchanie podejrzanego w ramach czynności wyjaśniających nie jest konieczne. Przepis art. 54 ust. 6 KPW skonstruowany jest w sposób dość kategoryczny: „należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie”. Przesłuchanie to jednak nie jest obligatoryjne. Zdaniem T,. Grzegorczyka „przesłuchanie to powinno nastąpić niezwłocznie i jest obecnie obowiązkowe, poza sytuacją wskazaną w § 7; jest to zatem obowiązek względny. Jego wprowadzenie przez nowelę z dnia 22 maja 2003r. należy wiązać z chęcią zapewnienia sądowi możliwości dysponowania stosownym materiałem dowodowym, w tym wyjaśnieniami obwinionego”.
W sytuacji gdy wniosek o ukaranie skierowany zostanie do sądu bez przeprowadzenia czynności wyjaśniających podejrzany zapozna się z zarzutem, ale już jako obwiniony, czyli osoba przeciwko której skierowano wniosek o ukaranie. Zdaniem J. Lewińskiego, również w wypadku odstąpienia od przesłuchania podejrzanego, powinien on być poinformowany o treści zarzutu. Treść zarzutu winna być wpisana do notatki urzędowej.
4.3. Prawo do składania lub odmowy składania wyjaśnień
Jest to elementarne prawo osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia. Prawo to – według jego uznania – może być realizowane w sposób całościowy lub parcjalny, tzn. podejrzany może złożyć pełne wyjaśnienia, odpowiadając na wszystkie zadane mu w czasie przesłuchania pytania, może odmówić składania wyjaśnień już po złożeniu wyjaśnień częściowych, może też odmówić odpowiedzi na określone pytania, nie rezygnując in genere ze składania wyjaśnień.
W zakresie składania wyjaśnień przez obwinionego oraz osobę podejrzaną o popełnienie wykroczenia Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia – w stosunku do Kodeksu postępowania karnego – rozszerza jego możliwości, dopuszczając złożenia wyjaśnień na piśmie (art. 40 § 2 KPW).
Na uwagę zasługuje fakt, iż co do okoliczności mających związek z ewentualnym popełnieniem wykroczenia, podejrzany nie składa zeznań, lecz wyjaśnienia, co upodabnia go do podejrzanego w rozumieniu kpk. Zatem za wyjaśnienia niezgodne z prawdą podejrzany nie ponosi odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
5. Uprawnienia, których podejrzanemu odmawia się
5.1. Prawo do udziału w czynnościach dowodowych
Przede wszystkim podejrzanemu w sprawach o wykroczenia odmawia się prawa do udziału w czynnościach dowodowych. O czynnościach tych podejrzany nie jest zawiadamiany i w nich nie uczestniczy. W literaturze podnosi się jedynie, iż gdyby chodziło o czynność, której przeprowadzenie podejrzany sam wnioskował – należałoby mu umożliwić w niej udział. Nie podlega też dyskusji, iż gdyby chodziło o czynność, której nie będzie można przeprowadzić na rozprawie – udział w niej podejrzanego jest konieczny. Podejrzany winien być zatem przynajmniej zawiadomiony o terminie i miejscu jej przeprowadzenia
Postawić należy pytanie o sens przeprowadzania w ramach czynności wyjaśniających czynności dowodowych powtarzalnych. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia – gdy okoliczności czynu nie budzą wątpliwości – zezwala na ograniczenie się do sporządzenia notatki urzędowej, zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku o ukaranie (art. 54 § 3 KPW). W przypadku jednak, gdy okoliczności czynu budzą wątpliwości – zgodnie z art. 54 § 4 – w celu ustalenia czy istnieją podstawy do wniesienia wniosku o ukaranie, można przeprowadzić dowód, zaś utrwalenie tej czynności dokonuje się w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności.
Przeprowadzenie takiego dowodu może mieć miejsce bez udziału podejrzanego. Jeżeli jednak podejrzany żąda, aby umożliwiono mu udział w czynnościach dowodowych, zasadniczo nie powinno mu się tego prawa odmawiać. Istnieją wszakże poważne racje, aby umożliwiać podejrzanemu udział we wszystkich czynnościach dowodowych postępowania przygotowawczego. Jedną z nich jest chociażby ta, iż dowód, który wydaje się powtarzalny i możliwy do przeprowadzenia na rozprawie – faktycznie okaże się niemożliwy do przeprowadzenia. Walor takiego dowodu może okazać się nieprzydatny, w sytuacji, gdy obwiniony zakwestionuje jego ustalenia na rozprawie.
5.2. Prawo do korzystania z pomocy obrońcy
Podejrzanemu odmawia się prawa do korzystania z pomocy obrońcy. Przyjęcie takiego rozwiązania prowadzi niewątpliwie do wypaczenia wielu postępowań. Opierając się na własnym doświadczeniu życiowym mogę z całym przekonaniem stwierdzić, iż bardzo rzadko zdarza się, aby funkcjonariusz Policji pouczył podejrzanego o wszystkich jego uprawnieniach oraz aby udzielił mu innych informacji, które mogą mieć znaczenie dla prawidłowego przebiegu sprawy. Do powyższych zaniedbań funkcjonariusze z zasady nie przyznają się.
5.3. Realizacja zasady jawności
W postępowaniu przedsądowym zasada jawności zewnętrznej nie jest realizowana z natury rzeczy. W praktyce nie jest też realizowana zasada jawności wewnętrznej – podejrzany nie ma możliwości wglądu do akt postępowania. Z materiałami wytworzonymi w trakcie czynności podejrzany będzie mógł się zapoznać dopiero wówczas, kiedy stanie się stroną postępowania (obwinionym), czyli dopiero po wszczęciu postępowania sądowego oraz wyznaczeniu rozprawy.
Brak możliwości zapoznania się z aktami postępowania (czynności wyjaśniających) aż do momentu wszczęcia postępowania przed sądem grodzkim uzasadnia się brakiem posiadania przez podejrzanego uprawnień strony oraz postanowieniami art. 67 § 2 KPW. Taki pogląd wyraził m. in. A. Opaliński – Naczelnik Inspektoratu Komendanta Wojewódzkiego Policji w Lublinie w piśmie z dnia 28 września 2005 r. (N-DZ-1057/0501/300/05). Stwierdził on m. in., iż „kwestię prawa do przeglądania materiału dowodowego zebranego przez Policję w toku czynności, o których mowa, reguluje Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z art. 67 § 2 wynika, że takie uprawnienie przysługuje obwinionemu na etapie postępowania przed sądem”.
Zastrzeżenia budzi zarówno określona interpretacja przepisu art. 67 § 2 KPW, jak też sama idea odmawiania podejrzanemu prawa do przeglądania akt sprawy. Zastrzeżenia rodzą się jednak, gdy podejrzany domaga się udostępnienia mu protokołu przesłuchania, o którym mowa w art. 54 § 6 KPW, w celu np. sprawdzenia zawartych w nim informacji, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie umożliwiono mu tego bezpośrednio po dokonaniu przesłuchania. W praktyce spotka się on z odmową udostępnienia protokołu. Taka sytuacja miała m. in. miejsce w Janowie Lubelskim, w związku z czynnościami wyjaśniającymi, prowadzonymi przez KP Policji w sprawie RSOW 169/46/05. Podejrzany zwrócił się o udostępnienie akt postępowania, gdyż po przesłuchaniu go nie udostępniono mu protokołu przesłuchania, a ponadto – w związku z faktem iż w dniu zdarzenia podpisał aż dwa protokoły – chciał wiedzieć, który z nich znajduje się w aktach sprawy. Funkcjonariusz prowadzący czynności wyjaśniające odmówił mu udostępnia akt. Później – już w trakcie postępowania przed sądem – okazało się, że protokół przesłuchania został sfałszowany przez jednego z funkcjonariuszy. Nieudostępnienie podejrzanemu akt na etapie czynności wyjaśniających spowodowało znaczne przedłużenie procesu sądowego w sprawie o wykroczenie, a także znacznie opóźniło podjęcie właściwej reakcji organów ścigania na popełnione przestępstwo przez funkcjonariusza publicznego.
W omawianym przepisie mowa jest o tym, iż w zawiadomieniu kierowanym przez sąd do obwinionego o terminie pierwszej rozprawy należy m. in. pouczyć go o prawie do przeglądania akt sprawy. Ani z brzmienia, ani z kontekstu powyższego przepisu nie wynika natomiast zakaz do korzystania z prawa do przeglądania akt sprawy przez podejrzanego, który nie uzyskał jeszcze statusu obwinionego.
Rozważmy zresztą szczegółowo, o co chodzi w tym przepisie? Przede wszystkim rozważyć należy, czy wynika z niego zasada, że prawo do przeglądania akt ma osoba, która uzyskała status obwinionego, zaś osoba podejrzana, która nie ma statusu obwinionego takiego statusu nie ma i nie ma prawa do przeglądania akt? Otóż wyobrazić sobie można sytuację, gdy określona osoba nabyła już status obwinionego, a jednak nie jest ona informowana o przysługującym mu prawie do przeglądania akt, a tym samym o uzyskaniu uprawnień strony. Chodzi o sytuację określoną w art. 60§ 1 pkt 6 KPW, kiedy to przeprowadza się czynności wyjaśniające na polecenie sądu, w sprawie, w której wniosek o ukaranie złożył oskarżyciel posiłkowy. W powyższej sytuacji, podejrzany, który przecież uzyskał status obwinionego – postępowanie sądowe bowiem zostało już wszczęte – nie jest informowany przez sąd ani o uzyskaniu statusu strony, ani o ewentualnym uzyskaniu prawa do przeglądania akt.
W związku z powyższym stwierdzić należy, iż przepis art. 67 § 2 KPW istnieje po to, aby przypomnieć podejrzanemu (obwinionemu) o jego prawach w celu właściwego przygotowania się do rozprawy. Niewątpliwie zaś przepis ten nie może służyć za podstawę prawną odmowy korzystania z prawa do przeglądania akt podejrzanemu, który nie został jeszcze obwiniony.
6. Wnioski i postulaty
Nie można dłużej utrzymywać fikcji, iż czynności wyjaśniające to przedprocesowe czynności, nie stanowiące stadium procesu o wykroczenia, a osoba wobec której jest prowadzone regularne postępowanie: stawiane są zarzuty, prowadzone są czynności o charakterze dochodzeniowo-śledczym, która musi się poddać określonym badaniom, informować o miejscu aktualnego pobytu – nie ma praktycznie żadnych praw, w tym podstawowych praw jakie przysługują stronie postępowania. Przede wszystkim nie do przyjęcia jest odmawianie jej takich uprawnień jak:
– prawo do korzystania z pomocy obrońcy,
– prawo do przeglądania akt spraw,
– prawo do uczestniczeniach w czynnościach dowodowych na prawach strony.
Jest oczywiste, iż nie da się „przydzielić” podejrzanemu w sprawie o wykroczenie takich uprawnień, jakie przysługują oskarżonemu (podejrzanemu) w procedurze karnej. Nie da się też wykonań przepisów dotyczących terminów – czynności te bowiem winny być wykonane w terminie 30 dni. Zawiadomienia – podobnie jak i inne czynności na tym etapie postępowania – mogą zostać do tego stopnia odformalizowane, iż o poszczególnych czynnościach podejrzany mógłby być zawiadamiany telefonicznie czy za pośrednictwem internetu. W przypadku zgłoszenia przez podejrzanego ogólnego żądania o informowaniu go o czynnościach podejmowanych w ramach czynności wyjaśniających – należałoby się do niego przychylić, nawet w obowiązującym stanie prawnym Powyższe uprawnienia wynikają nie tyle z postanowień KPW, ile z zasady prawa podejrzanego do obrony. Zasada ta ma charakter ogólnoprocesowy i jest gwarantowana konstytucyjnie (art. 42 ust. 2 Konstytucji). Chodzi tutaj przede wszystkim o obronę materialną, czyli o „całokształt uprawnień oskarżonego, a także odpowiadających im obowiązków organów procesowych, które umożliwiają oskarżonemu przeciwstawienie się – w toku postępowania dowodowego – funkcji oskarżenia realizowanej przez oskarżyciela” (Kmiecik). Nie do przyjęcia jest bowiem – z procesowego punktu widzenia – taka sytuacja, aby określonej akcji podejmowanej przez oskarżyciela podejrzany nie miał prawa i możliwości się przeciwstawić. Organ prowadzący postępowanie dowodowe w ramach czynności wyjaśniających może wprawdzie odmówić podejrzanemu udziału w czynnościach dowodowych, jeśli jednak odmowa ta miałaby wywołać ujemne skutki dla podejrzanego – dowód ten może zostać zdyskwalifikowany. Dotyczy to np. sytuacji, gdy dowód z zeznania świadka pierwotnie uznany za powtarzalny – faktycznie stał się niepowtarzalny na skutek jego niespodziewanej śmierci.
Zupełnie niezrozumiały jest także tajny charakter akt postępowania wyjaśniającego. Z aktami tymi podejrzany może się zapoznać dopiero – i jedynie wtedy – gdy po skierowaniu przeciwko niemu wniosku o ukaranie otrzyma zawiadomienie o wyznaczeniu rozprawy. Nie może ich natomiast przeglądać wówczas, gdy toczą się czynności wyjaśniające, a także wówczas, gdy czynności te zakończą się bez skierowania wniosku o ukaranie. W tej ostatniej sytuacji – nie wiadomo dlaczego – akta te uzyskują de facto charakter akt tajnych, chociaż żaden uprawniony organ nie podejmuje decyzji o ich utajnieniu. Chodzi tu o sytuację, gdy proces się już skończył, a podejrzany nie jest już podejrzanym, ani tym bardziej obwinionym. Skończył się proces, ale pozostały dane, jakie gromadzone były przeciwko określonej osobie. Osoba ta – jako właściciel tych danych – ma prawo dostępu do nich zgodnie z przepisami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 o ochronie danych osobowych.
Literatura:
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2005;
Kmiecik R., Naczelne zasady prawa dowodowego i gwarancje prawnodowodowe, w: Prawo dowodowe. Zarys wykładu, red. R. Kmiecik, Kraków 2005
Lewiński J., Komentarz do kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2005
Skwarczyński H., Nowelizacja Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, „Monitor Prawniczy” 2003, nr 20;
Stefański R., Czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia, „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 12;
Zachuta A., Postępowanie w sprawach o wykroczenia (czynności wyjaśniające), „Monitor Prawniczy” 2002, nr 5.
